تخت سلیمان نام محوطه تاریخی بزرگی در نزدیکی تکاب و روستای تخت سلیمان (در گذشته نصرت‌آباد) در استان آذربایجان غربی در کشور ایران است.
مجموعه بناهای تاریخی در تخت سلیمان در اطراف دریاچه‌ای طبیعی ساخته شده است. آب این دریاچه که از عمق 116 متری از درون زمین به سطح می‌آید و به زمین‌های اطراف می‌ریزد دارای املاح زیادی است که آن را برای آشامیدن و کشاورزی نامناسب کرده است. رسوب‌های حاصل از این املاح در طی قرن‌ها لبه دریاچه را شکل داده و متغیر کرده است.
آثار بناهای دوره‌های اشکانیان و ساسانی و ایلخانان مغول در این محل یافت شده است. مهم‌ترین آثار بجا مانده آن آتشکده و تالارهای دوره ساسانی است. برخی آثار ساسانی دیگر نیز در کوه بلقیس و زندان سلیمان در نزدیکی تخت سلیمان ساخته شده است.
تاریخچه
در زمان ساسانیان ایرانیان سه آتشگاه بزرگ و برجسته داشتند. نام آتش‌هایی که در این آتشگاه‌ها نگهداری می‌شد یکی بُرزین مهر به معنای آتش عشق والا و ویژه برزیگران بود که در نزدیکی نیشابور خراسان جای داشت. دیگری فَربغ بود به معنای آتش فرّ ایزدی که در کاریان فارس و ویژه موبدان و بلندپایگان بود و سومی گُشَسب که در تکاب آذربایجان قرار داشت. آتشگاه آذرگشسب ویژه ارتشیان بود و در شهر و محلی بنام شیز یا گَنجَک بر روی کوه اَسنَوند قرار داشت. آذرگشسب به معنای آتش اسب نر است. بر پایه? افسانه‌های ایرانی این آتشگاه بدین علت این طور نامیده شده است که کیخسرو بهنگام گشودن بهمن دژ در نیمروز با تیرگی شبانه که دیوان با جادوی خود پدید آورده بودند روبرو شد. آنگاه آتشی بر یال اسب وی فرود آمد و جهان را دیگر باره روشن کرد و کیخسرو پس از پیروزی و گشودن بهمن دژ، به پاس این یاوری اهورایی، آتش فرود آمده را آنجا بنشاند و آن آتش و جایگاه به نام آتش اسب نر (گشسب یا گشنسب) نامیده شد. این محل هم اکنون نام تخت سلیمان نام دارد.
کاوشگاه باستانی شیز از سوی یونسکو به عنوان میراث جهانی شناخته شده است و طرحهای بزرگی برای بازسازی و کاوش در آن در دست اجرا است.
این محوطه تاریخی یادگاری از دوران ساسانی است. آن زمان که سه آتشکده بسیار مهم در ایران وجود داشت و اکنون تنها آثاری از آتشکده آذر گشسب به جای مانده و با نام تخت سلیمان خوانده می شود. این آتشکده از نظر مسایل اعتقادی، باورهای دینی و نقشی که در حیات سیاسی و اجتماعی دوران ساسانیان داشت از اهمیت بسیاری برخوردار بود و نماد اقتدار حکومت ساسانیان محسوب می شد. به ویژه پس از جنبش مزدکیان و شکل گیری آن، خسرو انوشیروان به عمران و آبادی این آتشکده با عنوان عامل وحدت ملی و یکسان سازی دین کشوری توجه ویژه ای کرد.
در زمان حمله رومیان به ایران و غلبه بر خسرو پرویز آتشکده، آذرگشسب غارت و ویران شد. حمله رومی ها، اعراب و پذیرش دین اسلام از سوی ایرانیان تغییراتی در وضعیت آبادانی آتشکده پدید آورد و اغتشاشات اواخر دوره ساسانیان نیز موجب شد هیچ تجدید بنایی در این محل انجام نشود.
این آتشکده در سال 624 میلادی به وسیله هراکلیوس ویران شد و بعدها به طور کامل متروک و بدون هیچ کاربری رها شد.
آتشکده آذرگشسب مجموعه‌ای است مشتمل بر یک سالن مرکزی مربع شکل با چهار جرز قطور آجری که گنبد بزرگ آجری آن‌را پوشانده است.
مجاور این مجموعه در بخش غربی مجموعه دیگری است که از یک آتشکده صلیبی شکل با ابعاد کوچکتر و دو تالار ستون‌دار با ستون‌های مدور چهارگوش و تعداد اتاق‌ها و فضاهای جانبی تشکیل یافته است.
ابراهیم حیدری، مسئول تهیه پرونده ثبتی تخت سلیمان در فهرست آثار ملی، در باره چگونگی تغییر نام آتشکده آذر گشسب می گوید: اسم تخت سلیمان در واقع از قرون هفت و هشت هجری قمری و از سوی اهالی منطقه که اطلاعات تاریخی درستی از این بنا نداشتند، انتخاب شد. در حالی که این نام صحیح نبوده و همان آتشکده آذرگشسب نام صحیح مجموعه است. این نام در متون اوستایی، کتاب های تاریخ ایران قدیم و نوشته های مورخان یونانی، ارمنی و رومی بارها آمده است. در شاهنامه فردوسی نیز حدود 70 بار اسم آتشکده آذرگشسب ذکر شده است.
وی تصریح می کند: در دوران صفویه این مجموعه کاملا متروک ماند تا این که در قرن های 17 و 18 میلادی، شرق شناسان غربی به ایران آمدند و به بررسی مناطق تاریخی ایران پرداختند.
طی سال های گذشته کاوش های باستان شناسی در محوطه تاریخی تخت سلیمان بسیاری از اطلاعات تازه را در اختیار کارشناسان قرار داده است. چنانکه در آخرین کاوش های باستان شناسی در محوطه تاریخی تخت سلیمان دو محوطه مربوط به دوران پارینه سنگی شناسایی و مشخص شد سنگ های مورد نیاز برای ساخت تخت سلیمان از این محوطه ها تامین شده است.
سامان حیدری، کارشناس ارشد جغرافیا و پژوهشگر موزه ملی ایران و یکی از دو پژوهشگری که پژوهش هایی را در محوطه تخت سلیمان انجام داده است، پیش از این به میراث خبر گفته بود: در جریان پژوهش های مربوط به دوران پارینه سنگی در تخت سلیمان موفق به شناسایی دو محوطه باستانی شدیم که تخت سلیمان دقیقا در وسط این دو محوطه قرار گرفته است. محوطه چال تپه، استقرارگاه موقت دوران پارینه سنگی میانی بوده و محوطه چخماق لی نیز با آثاری از کارگاه ابزارسازی در این محوطه شناسایی و کشف شد.
به گفته وی، در چال تپه، تمامی مراحل تولید مصنوعات سنگی شناسی شد که نشان می داد مصنوعات سنگی در این محوطه تولید شده و مورد مصرف قرار می گرفته است. همچنین در محوطه چخماق لی، منابع سنگ و پراکندگی زیاد مصنوعات نشان می دهد که سنگ تخت سلیمان از این دو محوطه به دست می آمده است.
پس از بررسی های انجام شده توسط این کارشناسان، مشخص شد که نوع سنگ محوطه باستانی چال تپه با سنگ های به کار برده شده در تخت سلیمان کاملا همخوانی دارند. این دو محوطه 3 کیلومتر با یکدیگر فاصله داشته و هر کدام نیز به همین اندازه از تخت سلیمان فاصله گرفته اند. چال تپه در یک بخش فلاتی شکل و مشرف چشمه تخت سلیمان قرار دارد. صنایع سنگی این مجموعه از انواع گوناگون سنگ ساخته شده اند که عمدتا از چرت جگری براق و چرت خاکستری تشکیل می شوند.
مجموعه باستانی تخت سلیمان که در نزدیکی تکاب و در استان آذربایجان غربی واقع شده است، از جمله محوطه‌های تاریخی مهم ایران محسوب می‌شود. در این منطقه نشانه‌ها و بقایای استقرار و فعالیت انسان از هزاره اول پیش از میلاد تا قرن 11 هجری به چشم می‌خورد.
روند ثبت این مجموعه تاریخی در فهرست یونسکو از سال 80 آغاز و در سال 82 به نتیجه رسید. طی این مدت نمایندگانی از یونسکو و ایکوموس (شورای بین‌المللی ابنیه و بافت های تاریخی) از این مجموعه بازدید کردند.
حیدری در این باره می گوید: پنجم یا ششم بهمن سال 80، مقرر شد، طی مدت کوتاه چهار یا پنج روزه مدارک مورد نیاز برای پرونده ثبتی تخت سلیمان آماده شود. بر همین اساس به همراه دو نفر از همکاران با انجام حدود 14 ساعت کار این پرونده آماده شد.
به گفته وی، پس از دریافت فرصت یک هفته ای دیگر از یونسکو، پرونده به پاریس ارسال شد و پس مطرح شدن پرونده تخت سلیمان در یونسکو درسال 81، هیأتی ایتالیایی به سرپرستی یوکا و هیأتی از ترکیه به سرپرستی عمر مدران به ایران آمدند.
روند نه چندان هموار ثبت تخت سلیمان در فهرست آثار جهانی یونسکو، نام ایران را برای چهارمین بار درعرصه بین المللی مطرح کرد. چرا که 26 سال پیش و برای نخستین بار محوطه تاریخی تخت جمشید و پس از آن چغازنبیل و نقش جهان به ثبت رسیده بودند و پس از سکوتی 24 ساله این محوطه تاریخی در 14 تیر 82 به ثبت فهرست میراث جهانی یونسکو رسید. هم اکنون گنبد سلیمان، اثر تاریخی دیگری از ایران است که پرونده آن برای ثبت در فهرست آثار جهانی یونسکو ارایه شده و قرار است پس از پس از طی روند لازم به عنوان هفتمین اثر ایرانی در این فهرست به ثبت برسد. همچنین طی دو سال گذشته ارگ بم نیز در فهرست یونسکو جای گرفت.
نوشته شده توسط:بابک مقامی
منابع:
سایت ویکپدیا/سایت تخت سلیمان
جزیـــــره اســـــرار آمیــــــز دانــش